شواهد تغییرات اقلیمی و نوسانات سطح دریاچه ارومیه در خاک‌های دفن شده در حاشیه جنوب شرقی آن

سابقه و هدف: خشک شدن دریاچه ارومیه و پسروی سواحل آن منجر به برجای ماندن پهنه وسیعی از اراضی شور در حواشی آن گردیده است. از آنجایی که خاک‌ها نشانه‌های محیطی که در آن تشکیل و تکامل یافته‌اند را در خود ثبت می‌کنند، مطالعه خاک‌ها در مجاورت دریاچه‌های خشک شده، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی از گذشته منطقه و شرایط اقلیمی آن دوران در اختیار قرار دهند. لذا هدف از انجام این تحقیق، بررسی شواهد تغییرات سطح دریاچه ارومیه با مطالعه خاک‌های تکامل یافته در حاشیه جنوب شرقی آن بود مواد و روش ها: برای انجام این تحقیق یک برش عمود بر دریاچه ارومیه در حاشیه جنوب شرقی آن در دشت بناب انتخاب شد. سپس هفت خاکرخ با شرایط تکاملی مختلف براساس واحدهای ژئومورفیک و فاصله از دریاچه ارومیه انتخاب، حفر و تشریح شدند. پنج خاکرخ در سطوح مختلف پلایای دریاچه ارومیه و دو خاکرخ در دشت بناب واقع شدند. از تمامی افق‌های مشخصه نمونه خاک جمع‌آوری گردید و برخی از آنالیزهای فیزیکوشیمیایی بر روی نمونه‌های خاک انجام شد. از برخی از افق‌های پدوژنیک نیز نمونه دست نخورده برای مطالعات میکرومورفولوژی تهیه گردید. همچنین مطالعه کانی‌شناسی برخی از افق‌های مشخصه نیز صورت گرفت. یافته‌ها: نتایج نشان داد از میان خاکرخ‌های مطالعه شده، خاکرخ‌های 1 الی 5 دارای خاک شور و خاک‌ دفن‌شده بودند و تکامل آن‌ها تحت تأثیر رسوبات و نوسانات ناشی از دریاچه ارومیه بوده است. در تمامی این پنج خاکرخ، در خاک دفن‌شده، درجات مختلفی از تکامل مشاهده شد که نشان دهنده دوره زمانی متفاوت خروج آنها از زیر آب، پیش از دفن‌شدگی مجدد با رسوبات دریاچه‌ای بود. تا خاکرخ 3، با دور شدن از دریاچه ارومیه، خاک‌های دفن شده، تکامل بیشتری نسبت به خاک روئین نشان دادند و این بیانگر جوان بودن خاک در بالای این خاکرخ‌ها بود. مطالعه میکرومورفولوژیکی افق کلسیک دفن شده در عمق 50-105 سانتی‌متری خاک‌رخ 2 نشان داد که خاکدانه‌سازی و جداشدگی در این افق به خوبی اتفاق افتاده است و پوشش‌ها و پرشدگی‌های آهکی در دیواره و داخل منافذ مشاهده شد. در خاک دفن‌شده در خاکرخ 3، علاوه بر تکامل افق کلسیک، تشکیل اسمکتیت به صورت نوتشکیلی نیز مشاهده شد. در خاکرخ‌های 4 و5، خاک روئین نیز همانند خاک دفن‌شده تکامل خوبی داشت و این نشان داد که این بخش از منطقه مطالعاتی برای زمان نسبتا طولانی تحت تاثیر فرایندهای خاکسازی بوده است. براساس نتایج حاصل از این تحقیق، شواهدی از خاک دفن شده و رسوبات دریاچه‌ای در خاکرخ 6 که در اراضی کشاورزی واقع بود، مشاهده نگردید. در این خاکرخ، افق‌های کلسیک با تکامل خوب مشاهده شد که نشان از پایداری سطح و قدمت خاک در این منطقه حداقل نسبت به سایر خاکرخ‌ها داشت. بنابراین، به نظر می‌رسد که خاکرخ 5، احتمالا آخرین نقطه‌ای در حاشیه حنوب شرقی دریاچه ارومیه است که مستقیما تحت تاثیر دریاچه ارومیه واقع شده است. نتیجه‌گیری: براساس نتایج به دست آمده، وجود خاک‌های دفن شده و لایه‌بندی‌های مختلف با انقطاع بافتی در خاکرخ‌-های مطالعاتی نشان داد که دریاچه ارومیه در گذشته نیز به دلیل تغییرات اقلیمی، نوسانات زیادی از نظر گسترگی و عمق داشته است. براساس نتایج این تحقیق، گستردگی دریاچه ارومیه بیش از حداکثر گستردگی ثبت شده آن در صد سال گذشته بوده است و پسروی ساحل آن در حاشیه جنوب شرقی مرحله به مرحله و همراه با پیشروی‌های متعدد و رسوب‌گذاری‌های مجدد بوده است و به این طریق توانسته است بر روی روند تکامل خاک‌ها در مجاورت خود اثر گذار باشد.